Een ingekorte versie
van dit artikel verscheen in de Plantage Hortus van
december 2006.
door Fred Triep
In november verliezen de bomen hun bladeren en de kruiden om die bomen
verschrompelen of kwijnen weg. De eerste nachtvorsten doen hun intrede en de
planten, die we vergaten binnen te zetten, zijn dood gegaan. In de maanden die
daar op volgen zijn er zelfs vorstperioden van enkele dagen. Dit is geen periode
voor planten om te groeien. De meeste planten in Nederland en ander landen in de
gematigde streken houden in de winter rust en bewaren hun groei voor warmere
tijden.
Inleiding
Het bovenstaande geldt voor heel
veel planten op de wereld geldt, maar er zijn ook planten die bij voorkeur in de
winter groeien: de zomer is voor deze planten te heet en te droog. Het klimaat,
waarin de planten voornamelijk in de winter groeien en in de zomer in rust gaan,
noemen we mediterraan, naar het grootste gebied met dit type klimaat, het
Middellandse Zeegebied. Hiernaast zijn er nog 4 gebieden op de wereld met een mediterraan
klimaat, namelijk het zuidwestelijk deel van Californië, het gebied in Chili
ten noorden van Valparaiso, de Kaap in Zuid- Afrika en het zuidwestelijk deel
van Australië. In figuur 1 zijn de mediterrane gebieden weergegeven.
Figuur 1. De vijf mediterrane gebieden op de
wereld
Deze vijf gebieden liggen aan de
westkant van de continenten tussen de 30 ° en 40 ° (NB of ZB), omdat op de
oceanen ten westen van deze gebieden zich in de zomer een stabiel hogedrukgebied
ontwikkelt. Mediterrane klimaten hebben vochtige zachte winters en hete, droge
zomers.
In figuur 2 worden de neerslaggegevens van Los Angeles (als voorbeeld van het
Californische mediterrane gebied) en Casablanca (als voorbeeld van het
Middellandse Zeegbied) gegeven.
De Mediterrane gebieden gaan in de
richting van de evenaar over in steppes en daarna woestijnen: het Middellandse
Zeegebied gaat over in de Sahara, het Californische mediterrane gebied in de
Sonora woestijn, het Chileense mediterrane gebied in de Atacama woestijn, het
Kaapse gebied in de Kalahari woestijn en het mediterrane gebied van
zuidwestelijk Australië in de Grote Victoria woestijn. Ook in deze
overgangsgebieden valt de regen voornamelijk in de winter. Er groeien minder planten dan in de mediterrane gebieden, maar ook zij groeien
voornamelijk in de winter.
Mediterrane vegetaties
De oorspronkelijke vegetatie is in
veel mediterrane gebieden verdwenen door de bevolkingdruk (kappen van de
bossen, begrazing door geiten, enz,). Heel kenmerkend voor Mediterrane
landschappen zijn vegetaties bestaande uit struiken, met kleine stevige
bladeren (ook wel sclerophyllous bush genoemd). De bladeren hebben een dikke cuticula aan de buitenkant, om overmatige
uitdroging in de zomer tegen te gaan. Maar ondanks de langdurige droogte in de
zomer blijven deze struiken vaak het hele jaar door groen. Heel vaak zijn de
struiken ook bestand tegen brand. De aanwezige struiken geven vaak etherische
oliën af, om overmatige vraat tegen te gaan. Veel mediterrane kruiden komen
daardoor uit dit type vegetatie.
In elk mediterraan gebied kennen we
vergelijkbare vegetaties met een eigen naam, in het Middellandse Zeegebied
heet deze vegetatie maquis, in Californie chaparral, in Chili matorral, in het
Kaapgebied fynbos en in Australië kwongan. Deze vegetaties lijken eentonig,
maar zij zijn dit niet. In de zomer bloeit er weinig, omdat een groot deel van
de aanwezige planten in rust is. In de winter of het voorjaar vallen de vele
bloeiende planten op. Deze mediterrane gebieden behoren zelfs tot de hotspots
van de biodiversiteit. In de gezamenlijke Mediterrane gebieden komen ongeveer
48.000 soorten hogere planten voor, dat is 20 % van het totale aantal. In het
Middellandse Zeegebied komen 4 keer zoveel endemische planten (= planten, die
alleen in dat gebied voorkomen) dan in de rest van Europa. Als we naar de grootte
van het gebied kijken (78.000 km ², ongeveer tweeënhalf keer de grootte van
Nederland), dan is de Kaap het soortenrijkste Mediterrane gebied. Van de 12
plantenfamilies, die alleen in Afrika voorkomen, komen er 5 alleen in het
Kaapgebied voor. En meer dan 6000 plantensoorten komen alleen in dit kleine
gebied voor. Daarom wordt de Kaapregio in de plantengeografie tot een
afzonderlijk florarijk (Kaapse florarijk) gerekend.
In de onderstaande tabel geef ik een
overzicht van de verschillende Mediterrane gebieden.
Mediterraan gebied
Aantal endemische
plantensoorten (= soorten, die alleen in dat gebied voorkomen
Karakteristieke mediterrane
vegetatie
Middellandse Zeegebied
11700
maquis
Californië
2124
chapparal
Chili
1957
matorral
Kaapgebied
6210
fynbos
Zuidwest Australië
2948
kwongan
Ik wil twee interessante gebieden met winterregens
afzonderlijk bekijken, namelijk het Kaapgebied en het Australische mediterrane
gebied.
De Kaap en de Karoo
Omdat ik dit gebied wat
uitgebreider beschrijf geef ik wat meer klimaatgegevens. Figuur 3 geeft de
verschillende neerslaggebieden in Zuid- Afrika weer.
Figuur
3. De verschillende neerslaggebieden van Zuid- Afrika
(figuur
afkomstig uit G. Rowley, zie literatuur)
Het gebied met winterregens komt
overeen met het Kaapgebied en het westelijke deel van de Karoo. In figuur 4 kunt
u de neerslaggegevens van Kaapstad (Kaapgebied) en Springbok (Namaqualand) zien.
In de inleiding vermeldde ik, dat
het Kaapgebied een winterregengebied met grote diversiteit is. In figuur 5 wordt
het gebied van de Kaapse hotspot weer gegeven.
Figuur 5.
Het gebied van de Kaapse hotspot (= gebied met hoge diversiteit)
Deze figuur
is afkomstig van de website
"Welcome to Biodiversity Hotspots"
Het fynbos is de typische vegetatie
van het Kaapgebied. Het woord fynbos (met y in plaats van ij) is afgeleid van
het Afrikaanse woord fijnbos, maar wordt dus uitgesproken als finbos. Een
voorbeeld van het fynbos wordt gegeven in figuur 6.
Figuur 6. Fynbos vegetatie op de Tafelberg bij Kaapstad
Klik
op de thumbnail als u de grote foto (160 Kb) wilt zien
Foto: Fred Triep
Opvallende planten in het fynbos
zijn de suikerbossies, planten met fraaie, grote bloemen uit de familie Proteaceae.
Van deze familie komen 69 endemische soorten voor in het Kaapgebied, andere
soorten uit deze familie komen in Zuid- Amerika en Australië voor. Een andere
belangrijke groep van planten zijn de heideachtige planten, van het geslacht Erica
komen722 verschillende soorten in het fynbos voor. De soortenrijkste familie van
het fynbos is de Asteraceae (de vroegere composieten). Op wereldschaal is
dit ook al een grote familie, maar ook in dit gebied zijn ze opvallend aanwezig.
De vegetatie van de Kaapse regio
gaat naar het noorden en noordoosten langzaam over in die van Karoo, de
hoogvlakte in het binnenland van Zuid- Afrika. De westkant van de Karoo (Westkaap,
Namibie) krijgt voornamelijk neerslag in de winterperiode, hier vinden we dus
vooral planten die in de winter of het voorjaar groeien en voor de zomer
bloeien. Ook dit gebied heeft een hoge diversiteit. Figuur 7 geeft de hotspot
van de succulente Karoo (= het westelijke deel van de Karoo) weer.
Figuur 7. Het gebied van de hotspot van de succulente Karoo
Deze figuur is afkomstig van de website "Welcome to Biodiversity Hotspots":
In dit gebied vinden we ook
vegetatie van kleine struiken met daartussen andere planten. Er komen
bijvoorbeeld veel bladsucculenten voor, dat zijn planten met verdikte bladeren.
Belangrijke vetplanten, die hier voorkomen zijn uit de families Mesembryanthemaceae,
Crassulaceae (onder andere het geslacht Crassula, Asphodelaceae (Aloe en Haworthia). Naast de
bladsucculenten komen er ook ongeveer 140 soorten stamsucculenten (Wateropslag
in de stam, bijvoorbeeld bij Euphorbia) in dit gebied voor. Er zijn in
dit gebied ook veel bolgewassen, die voornamelijk in de winter groeien en voor
de zomer bloeien. Bekende bolgewassen uit deze streken zijn Lachenalia,
Gethyllis, Haemanthus, Massonia
en Veltheimia.
Zuidwest Australie
In het zuidwesten van Australië rondom de stad Perth vinden we ook een mediterraan klimaat.
Figuur 8 geeft de verdeling van de neerslag over het jaar in Perth weer.
Hoewel een groot deel van dit
gebied in cultuur is gebracht, zijn er ook nog gebieden met oorspronkelijke
vegetatie. Ook het Australische winterregengebied bezit een hoge diversiteit.
Figuur 9 geeft de hotspot van mediterraan Australie weer.
Figuur 9. Het gebied van de hotspot van zuidwest Australië
Deze figuur is afkomstig van de website "Welcome to Biodiversity Hotspots":
De karakteristieke Mediterrane
struikvegetatie heet hier kwongan, een benaming die de Aboriginals er aan gaven.
In de winter en het voorjaar is deze vegetatie ook heel bloemrijk, onder andere
met de bloemen van een aantal Proteaceae, zoals Grevillea, Banksia,
Xylomelum en Hakeas.
De kwongan is rijk aan planten uit drie families, namelijk de Myrtaceae, de Proteaceae
en de Fabaceae. Van de 785 soorten uit de Myrtaceae is 92 % endemisch en
van de 684 soorten uit de Proteaceae is 96 % endemisch.
Er bestaat ook variant van de
kwongan, waarin kleine boompjes voorkomen. De dominante bomen hierin zijn Eucalyptus
soorten (mallee), bomen die met meerdere stammen vanaf het grondniveau groeien.
Deze mediterrane vorm van de kwongan wordt de mallee genoemd. Eucalyptus
soorten, die in de mallee voorkomen zijn de purple flowered mallee (E.
albopurpurea), de darrow leaved red mallee (E. foecunda) n de Fuchsia mallee (E. forrestiana)
Zowel in de kwongan als de mallee
komen veel Acacia soorten voor. Van deze soorten uit het zuidwesten van
Australië is ook bekend, dat ze voornamelijk in de winter groeien. Van de 397 Acacia
soorten uit dit gebied komt 51 % alleen in dit gebied voor.
Literatuur
De kaartjes van de hotspots (de
figuren 5, 7 en 9) zijn afkomstig van de website:
Welcome to Biodiversity Hotspots http://www.biodiversityhotspots.org/
email: Fred Triep